Festejos de la canonización de Ignacio de Loyola y Francisco Javier en la residencia jesuítica etíope de Gännätä Iyäsus (1624)

Ruiz Jiménez, Juan
Real Academia de Bellas Artes de Granada
0000-0001-8347-0988

Resumen

En 1624, en la residencia jesuítica de Gännätä Iyäsus, cuya iglesia hacía solo un año que se había concluido, se organizaban una serie de actos litúrgicos y festivos para celebrar la canonización de Francisco Javier e Ignacio de Loyola, dos de los miembros fundadores de la Compañía de Jesús. Escalados a sus propios recursos, encontramos los mismos elementos que se repitieron en otros centros a lo largo de la geografía jesuítica en Europa, América y Asia: repiques de campanas, solemnización musical polifónica, danzas, representaciones teatrales y dispositivos pirotécnicos.

Palabras clave

fiesta de canonización , vísperas , misa , concierto sacro , danzas , dispositivos pirotécnicos , representación teatral , tañido de campanas , Benedictus Dominus Deus Israel , Semana Santa , procesión (Semana Santa) , pasiones , triduo sacro , Pedro Páez Jaramillo (jesuita) , Manoel da Veiga (jesuita) , Luis Cardeira (jesuita, músico, matemático) , capilla de música , niños del colegio de Gorgora Velha , danzas


En un artículo anterior, trataba sobre la actividad cultual y musical que se desarrolló en las residencias jesuíticas etíopes de Gorgora Velha y Gorgora Nova. Véase:

http://www.historicalsoundscapes.com/evento/1397/gorgora/es.

En este, me centraré en los festejos que la Compañía de Jesús organizó en su residencia de Gännätä Iyäsus [Paraiso de Jesús] en 1624, con ocasión de la canonización de Ignacio de Loyola y Francisco Javier, sumándose con los recursos de los que disponía a las celebraciones que tuvieron lugar en un buen número de las ciudades de Europa, América y Asia en las que los jesuitas estaban presentes de forma activa. Estos actos contribuyeron de forma notable a incrementar la influencia que ya tenía la figura de Francisco Javier en las misiones jesuíticas etíopes.

La primera piedra de la iglesia de Gännätä Iyäsus se puso el 9 de noviembre de 1621. Las obras fueron dirigidas por el jesuita español Pedro Páez Jaramillo que no llegó a verla terminada ya que falleció el 20 de mayo de 1622. La consagración de la iglesia tuvo lugar el día de Pentecostés, 4 de junio de 1623. Paez señala en uno de sus escritos que en la decoración de la iglesia había: “rosas grandes, flores de lis, jarros muyto bem lavrados com flores e rosas que saem dellas gravadas em fermosa pedra; cosa nunca vista in Ethiopia”.

En enero de 1624, procedente de Goa, había llegado a la residencia de Gorgora Nova Luis Cardeira (1585-1640) que se convertiría en uno de los activos más importantes de esta misión. Cardeira era músico, matemático y especialmente dotado para el aprendizaje de las lenguas. Según relata el padre Manoel da Veiga (1566-1647), misionero también en Etiopía, en el capítulo XV, “Residencias de Gorgorrà em Dambià”, del libro primero de su obra Relacam geral do estado da christandade de Ethiopia (Lisboa: Mattheus Pinheiro, 1628), nada más llegar, se le encargó el adiestramiento musical de los estudiantes del seminario:

“Entrou em Ethyopia mais morto que vivo, dalhe Deus forças & saude pera todas estas occupaçoens, & paciencia, & arte pera meter na cabeça aos Ethiopes a nossa musica, por serem naturalmente priguiçosos & pouco applicados a semelhantes cousas, com tudo, o trabalho do Padre venceu seu descanço de sorte que em seis meses formou hua capella de baixos, tenores & tipres, cousa que iguamente espanta & consola, assi aos de casa como de fora”.

La noticia de la elevación a los altares de dos de los fundadores de la compañía de Jesús llegó a la corte de Dänqäz en marzo de 1624, dos años después de su canonización (12 de marzo de 1622), organizándose las celebraciones pertinentes en tres de las misiones jesuíticas etíopes: Dänqäz, Gännätä Iyäsus y Fremona. Luis Cardeira fue el encargado de los preparativos de la que se llevó a cabo en la residencia de Gännätä Iyäsus, ya que la iglesia de Gorgora Nova debía ser todavía provisional (la nueva iglesia no iniciaría su construcción hasta 1627). Veamos como relata Manoel da Veiga este episodio del que fue testigo presencial:

“Preparou o Padre pera a festa da canonizaçam dos nossos santos, huas vesporas & missa, a cinco vozes, com grande successo; hum terreiro [¿danza local?], desafio [¿danza local?] & dança de mininos filhos de portugueses que com seus vestidos lustrosos pera Ethyopia, fizeran tudo com tanta graça & arte que roubavan os olhos dos catholicos & confundiam aos scismaticos que os viam. O emperador em particular gostou tanto destes actos que com se lhe repetirem muytas vezes, nam se fartava de os tornar a ver & dizia: nam fora eu agora como estes, pera os padres me ensinarem & o mesmo dizia de seus filhos & privados, desejandolhes idade pera aprederem aquellas cousas & hum filho pequenino que te, disse daqui por diante o entrego aos padres, seja seu & estes meus, apontando pera os da dança. O mesmo disse o secretario de seus filhos, pedindo os recebesse pera aprederem & hum doutor homen grave em Ethyopia, disse, pera que queremos mais livros em prova da doutrina dos Padres, isto que vemos nos basta & de fiso perguntavan outros se trouxeram os padres aquelles mininos da India, desconhecendoos por seus, polos verem tam destros & engraçados. Fezse tambem hum descante con duas violas & bandorilha, de que muyto gostou o emperador, & pera todos foy espanto hum minino muyto pequeno que tocava a bandorilha muy destro & dançaua tangendo hua viola juntamente cousa entre elles nunca vista.

Antes da Missa, se representou hum dialogo com preguntas & respostas, assi das cousas tocantes a vida dos santos como de outras varias em verso da terra, de que muyto gostaram. Navespora ouve muytos foguetes, bombas, buscapees & outras invençoens de fogo que se viram con muyto applauso, & o Emperador vindo com apparato real, subio ao terrado da igreja pera ver tudo mais a sua vontade, & ao dia commungou com muytos grandes da corte & outra muyta gente popular. Esta festa se celebrou na Igreja de Ganete Iesus, por ser mayor que a de Gorgora, a qual o emperador mandou fazer de madeira de cedro & as paredes de pedra branca de cantaria, assentada muyto ao justo, sem chunambo por ainda se nam ter achado & do mais estava tamben ornada & airosa que bem representava o nome de Paraiso de Iesus, que isso quer dizer Ganete Iesus. Muyto se consolou o emperador com a missa solenemente cantada & perguntava miudamente o que significavan as ceremonias della. Tudo se debe depois de Deos a muyta diligencia & incançavel curiosidade do padre Luys Cardeira”.

A una escala acomodada al tamaño de esta residencia etíope, encontramos presentes los elementos más destacados que caracterizaron a las celebraciones que tuvieron lugar a lo largo y ancho de la geografía jesuítica: actos litúrgicos solemnizados con música polifónica, danzas, fuegos de artificio y representaciones teatrales.

Además de cantar las vísperas y misa, “a cinco voces”, con una capilla musical formada por los alumnos del seminario y, probablemente, Luis Cardeira, como hemos visto, hubo un pequeño concierto con danzas y acompañamiento musical de vihuelas de arco y un pequeño cordófono de cuerdas pinzadas, una “bandorrilha”, probablemente una pequeña bandurria.

Sobre los efectivos musicales con los que contaba la residencia de Gännätä Iyäsus, formados por Luis Cardeira, Manoel da Veiga nos proporciona otro testimonio que se deriva de la transcripción de una lettera annua escrita por el padre Gaspar Páez desde Etiopía. Tres días antes de la festividad de la Natividad de 1624 (que en Etiopía se celebró el 5 de enero de 1625, ya que no se había adoptado el calendario gregoriano), llegaron a Gännätä Iyäsus Diogo de Matos, superior de la residencia de Fremona, Thome Barneto y Gaspar Páez, estos dos últimos jesuitas recién llegados de India. Allí los recibieron Luis de Acebedo, superior de la residencia, el padre Manoel d’Almeida, visitador, y Francisco Carvalho:

“Fomos recebidos com solenidade de repiques & con Benedictus Dominus Deus Israel, de canto dorgam, que nos pereceo tambem cantado como se estiveramos en Goa, fruito do incansavel trabalho do P. Luys Cardeira que ensinou alguns moços naturaes da terra, de sorte que em poucos meses de liçam que lhes tem dado de musica, podem ja fazer por si hua boa capella”.

De nuevo encontramos una referencia a la conexión con Goa, en este caso, expresamente musical, lo que refuerza la idea de un repertorio igualmente compartido, como ya apuntada en el artículo anteriormente citado. 

Cerramos este artículo con una noticia sobre la celebración de la Semana Santa en la iglesia de Gännätä Iyäsus que nos proporciona el patriarca Afonso Mendes (1579-1659), en su lettera annua de 1626, en la que deja constancia, entre otras ceremonias, del canto de las pasiones y del oficio de tinieblas:

“Quanto le solennita della Settimana Santa celebrate ponteficalmente, conforme al rito della Chiesa Romana, col canto della Passione e degli officii tenebrosi, e prediche, le quali habbiamo essercitato nella chiesa di Ganete Giesu, la piu commoda di tutte… Il Giovedi Santo, alla lavanda de piedi & al sermone del nuovo mandato; il Venerdi alla predica della Passione del Signore, alla depositione dalla Croce & alla processione.”


Fuente:

Veiga, Manoel da, Relacam geral do estado da christandade de Ethiopia (Lisboa: Mattheus Pinheiro, 1628), fols. 26v, 36v-38r. 

Lettere annue di Ethiopia del 1624, 1625 e 1626 scritte al M.R.P. Mutio Vitelleschi, Generale della Compagnia di Giesu. Roma: L’Herede di Bartolomeo Zanetti, 1628, 107-109, 154-155.


Bibliografía:

Martínez d’Alòs-Moner, Andreu, “Etiópia xaveriana: o santo como legado, taumaturgo e protector”, Broteria 163, 5-6 (2006), 519-520.

Fernández, Víctor M., “Enlivening the dying ruins: history and archaeology of the Jesuit Missions in Ethiopia, 1557-1632”, Culture & History Digital Journal 2-2 (2013). 

Creado: 07 Ene 2022
Modificado: 23 Ene 2022
Referenciar: Ruiz Jiménez, Juan. "Festejos de la canonización de Ignacio de Loyola y Francisco Javier en la residencia jesuítica etíope de Gännätä Iyäsus (1624)", Paisajes sonoros históricos, 2022. e-ISSN: 2603-686X. https://www.historicalsoundscapes.com/evento/1398/azazo.
Recursos

Restos del lado norte del recinto fortificado de la iglesia de Gännätä Iyäsus. Fotografía de Victor M. Fernández

Enlace externo

Historia geral de Ethiopia a Alta. Manoel d'Almeyda. Coimbra: Offic. de Manoel Dias, 1660

Enlace externo

Relacam geral do estado da christandade de Ethiopia, fols. 36v-37r

Enlace externo

Benedictus Dominus Deus Israel. Giovanni Pierluigi da Palestrina